وراثت و ژن‌ها می‌توانند نقش مهمی در شروع اعتیاد داشته‌ باشند زیرا برخی افراد استعداد ژنتیکی برای اعتیاد دارند. افرادی که یکی از بستگان درجه یک آنها (والدین، فرزندان، خواهر و برادر) مبتلا به اعتیاد است، در معرض خطر بیشتری برای دچار شدن به اعتیاد هستند.

اگرچه رابطه قطعی بین اعتیاد و ژنتیک وجود ندارد، اما طی تحقیقات ارتباطات قابل‌توجهی پیدا شده است. حدود ۵۰% از خطر اعتیاد به مواد‌ مخدر یا الکل، ناشی از ساختار ژنتیکی است. همچنین اگر والدین فرد مبتلا به اعتیاد باشند، خطر ابتلای او به اعتیاد بیشتر می‌شود.

در مباحث روان‌شناختی، تروما (Trauma) یا «روان‌زخم» نوعی زخم درونی در روان انسان است که بر اثر تجربه اتفاقات ناخوشایند زندگی ایجاد می‌شود. تروما می‌تواند شامل تجربیات فیزیکی، روانی و عاطفی باشد که توانایی شما را برای مقابله با آن تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. تروما با اعتیاد رابطه دارد؛ اگرچه همه کسانی که تروما را تجربه می‌کنند، به اعتیاد مبتلا نمی‌شوند، اما بسیاری از افرادی که از اعتیاد رنج می‌برند، تروما را تجربه کرده‌اند. این تجربه‌ها می‌تواند منجر به ناامیدی و درد پایدار شود. برخی افراد برای مقابله یا کاهش این درد، به مصرف مواد روی می‌آورند.

نمونه‌هایی از تجربیات آسیب‌زا عبارتند از:

ترومای دوران کودکی با ایجاد اعتیاد در مراحل بعدی زندگی ارتباط زیادی دارد. حدود ۵۹% از جوانانی که از PTSD (ترومای دوران کودکی) رنج می‌برند، با مشکلات سوءمصرف مواد نیز مواجه هستند که منجر به اعتیاد می‌شود. این ضربه‌ها -به‌ویژه در سنین پایین- می‌تواند به‌عنوان یک محرک برای اعتیاد به مواد مخدر و الکل عمل کند. اعتیاد ناشی از تروما معمولاً تلاش برای بازگشت به حالت عادی، و فرار از علائم PTSD است.

علاوه بر این، آسیب‌های مغزی می‌تواند زمینه‌ساز تغییراتی در مغز باشد که منجر به افزایش خطر اعتیاد و عوارضی مانند سردرد، ازدست‌ رفتن حافظه و مشکلات خواب شود.

با داشتن دوستانی که مواد مخدر و الکل مصرف می‌کنند، احتمال زیادی وجود دارد که این افراد شما را نیز تحت‌فشار قرار دهند تا مواد مخدر یا الکل را امتحان کنید. اگرچه ممکن است این فشار آشکار نباشد، اما میل به هم‌رنگ شدن با آن‌ها می‌تواند یک عامل انگیزشی باشد. حتی ممکن است برای اجتناب از احساس فشار، بهانه‌هایی بیاورید؛ اما در نهایت اگر فشار بیش‌از‌حد شود، فقط یک‌بار تسلیم‌شدن کافی است. متأسفانه همین یک‌بار می‌تواند شروعی برای مصرف مواد مخدر یا الکل باشد.

اعتیاد زمانی اتفاق می‌افتد که در نتیجه استفاده مکرر از یک ماده اعتیادآور، احساس لذت در مغز تغییر کند. از نظر بسیاری از کارشناسان، علت اصلی اعتیاد به تغییرات مغزی برمی‌گردد. مواد اعتیاد‌آور می‌توانند تغییراتی به‌وجود آورند که تولید دوپامین را کاهش داده و توانایی مغز را برای احساس لذت طبیعی مهار می‌کند. وقتی این اتفاق می‌افتد، شخصی که مواد مخدر مصرف می‌کند احساس می‌کند که فقط تحت‌تأثیر مواد مخدر یا الکل می‌تواند به‌درستی فعالیت کند.